คงที่ยังจำกันได้สำหรับ “ยายไฮ” แห่งบ้านโนนตาล ตำบลนาตาล อำเภอนาตาล จังหวัดอุบลราชธานี ยายไฮเป็นตัวอย่างหนึ่งสำหรับการต่อสู้เพื่อความเป็นธรรม แม้จะใช้ระยะเวลาในการต่อสู้เกือบค่อนชีวิต แต่ยายไฮก็ไม่เคยย่อท้อ
ยายไฮเดิมชื่อ “ไฮ เคนงาม” ได้สมรสกับนายคำฟอง ขันจันทา ครอบครัว “ขันจันทา” ใช้ชีวิตอยู่อย่างเรียบง่าย โดยประกอบอาชีพทำนาที่ยายไฮได้รับมรดกซึ่งมีที่นาบางส่วนติดริมฝั่งแม่น้ำโขง ทุกคนในครอบครัวต่างช่วยกันทำมาหากิน แต่ในที่สุดเมื่อปี พ.ศ. 2520 สำนักงานเร่งรัดพัฒนาชนบท (รพช.) ได้ประกาศโครงการการก่อสร้างเขื่อนห้วยละห้าที่บ้านโนนตาล โดยอ้างว่าเป็นเขื่อนเพื่อการชลประทานขนาดเล็ก เพื่อที่ชาวบ้านจะได้มีน้ำใช้ แต่ชาวบ้านต่างก็เห็นว่า เขื่อนไม่มีความจำเป็น เพราะในบริเวณนั้นไม่ได้มีการขาดแคลนน้ำ คำประกาศดังกล่าวเปรียบเสมือนสายฟ้าผ่า ไม่เพียงแต่ครอบครัวของยายไฮ แต่ยังมีเพื่อนบ้านของยายไฮที่ได้รับผลกระทบอย่างจัง โดยพื้นที่ที่ใช้ในการก่อสร้างเขื่อนรวมเกือบร้อยกว่าไร่ ระหว่างการก่อสร้างแม้ยายไฮ และเพื่อนบ้านได้รวมตัวกันคัดค้าน มีการทำหนังสือเรียกร้องให้รพช. ระงับการก่อสร้างโดยอ้างเหตุผลว่า น้ำท่วมที่นาเป็นเพราะผลจากการสร้างเขื่อน นาของยายไฮจำนวน 61 ไร่ต้องจมอยู่ใต้น้ำ แต่การยื่นหนังสือก็ไม่ประสบผลแต่อย่างใด การก่อสร้างเขื่อนดำเนินต่อไปจนการก่อสร้างเสร็จลงในปี พ.ศ. 2522 แม้การต่อสู้ของยายไฮได้เริ่มขึ้นเวลาเดียวกันกับการประกาศโครงการสร้างเขื่อน แต่เมื่อสร้างเขื่อนเสร็จการต่อสู้ก็ยังคงดำเนินอยู่ต่อไป เพื่อการเรียกร้องค่าชดเชย
พื้นนาที่เคยปลูกข้าวกินและเป็นอาชีพสำหรับตนเองและครอบครัวกลับเต็มไปด้วยน้ำ ทำให้ยายไฮและครอบครัวต้องไปรับจ้างทำนาเพื่อความอยู่รอด และเพื่อเก็บเงินบางส่วนใช้ในการต่อสู้เรียกร้องขอความเป็นธรรม ยายไฮเคยให้สัมภาษณ์สื่อมีข้อความตอนหนึ่งว่า “ยายมองที่ดินตัวเองจมอยู่ใต้น้ำแล้วเศร้าทำอะไรไม่ได้ ผิดกับผืนนาของเพื่อนบ้านเต็มไปด้วยต้นข้าวเขียวพรืดไปหมด” “..ใครไม่เป็นฉันไม่รู้หรอก คนไม่มีที่อยู่ ไม่มีที่ทำกิน..แต่ก่อนมีข้าวสูงท่วมหัว ขนใส่รถหกล้อได้เต็มสองคันรถ แต่พอน้ำท่วมที่นาหมด ลำบาก ทุกข์ไปหมด..” แม้ยายไฮจะมีความรู้สึกดังกล่าว แต่ก็ไม่ได้ทำให้ยายไฮหยุดการต่อสู้หรือท้อแท้เพื่อการเรียกร้องเพื่อความเป็นธรรมแต่อย่างใด
การต่อสู้ของยายไฮเกิดขึ้นในหลายรัฐบาล ในรัฐบาลของ พ.ต.ท. ทักษิณ ชินวัตร ยายไฮเข้าร่วมกลุ่มกับสมัชชาคนจนมีการปักหลักปลูกเพิงใกล้กับทำเนียบรัฐบาล แต่ก็ต้องถูกเจ้าหน้าที่ใช้กำลังสลายม็อบ จนต้องกลับมาตั้งหลักที่บ้าน แต่แล้วก็พบว่า บ้านถูกไฟไหม้ซึ่งเป็นที่กังขาของยายไฮ เพราะก่อนเดินทางร่วมชุมนุมกับสมัชชาคนจนได้ตัดระบบไฟทั้งบ้านแล้ว ยายไฮมิได้ย่อท้อ ยังคงเรียกร้องความเป็นธรรมต่อไป ต่อมารัฐบาล พ.ต.ท. ทักษิณ ชินวัตร ได้มีมติให้ระบายน้ำออกจากเขื่อนห้วยละห้าและให้ทุบทิ้ง และคืนที่ดินให้ยายไฮและเพื่อนบ้าน 21 ราย โดยถือว่าการกระทำของรัฐเป็นการละเมิดสิทธิของประชาชน แม้จะได้ที่ดินคืน แต่ยายไฮและเพื่อนบ้านก็ไม่ได้ค่าชดเชย การต่อสู้จึงยังมีอยู่ จนกระทั่งรัฐบาลของนายอภิสิทธิ์ เวชชาชีวะ ได้มีมติอนุมัติจ่ายเงินค่าชดเชยเยียวยาผลกระทบจากการสร้างเขื่อนห้วยละห้าให้นางไฮเป็นจำนวนเงินสี่ล้านเก้าแสนบาท และชาวบ้านที่ได้รับผลกระทบ
ยายไฮต้องใช้เวลาต่อสู้รวมทั้งสิ้นประมาณ 32 ปี เงินจำนวนดังกล่าวคงไม่สามารถชดเชยความเสียหายที่นางไฮได้รับทั้งหมด ลูกหลานยายไฮสูญเสียโอกาสทางการศึกษาเล่าเรียน เพราะที่นาจมน้ำต้องสูญเสียอาชีพทำนาทำให้ขาดรายได้
แต่กระนั้นก็ดี การต่อสู้ของยายไฮเป็นที่นับถือและชื่นชมของบุคคลต่างๆ ทางสภามหาวิทยาลัยรามคำแหงได้มอบปริญญารัฐศาสตร์มหาบัณฑิตกิติมศักดิ์ให้แก่ยายไฮ เมื่อปีพ.ศ.2553 เพราะยายไฮ เป็นตัวอย่างของนักต่อสู้เพื่อสิทธิมนุษยชน เพื่อเรียกร้องสิทธิอันชอบธรรมจากการกระทำอันไม่เป็นธรรมของหน่วยงานราชการ
หากไม่มีนักต่อสู้อย่างยายไฮ ที่นาของยายไฮและเพื่อนบ้านก็ยังคงจมอยู่ใต้น้ำ เรื่องของยายไฮเป็นอุทาหรณ์ที่ดี การดำเนินโครงการต่าง ๆ ของรัฐบาล ควรมีการสำรวจให้แน่ชัดว่าจะไม่ทำให้วิถีชีวิตของชาวบ้าน ตลอดจน สภาพแวดล้อมเปลี่ยนแปลงไปในทางลบ รัฐบาลไม่ควรละเมิดสิทธิของชาวบ้านหรือชุมชน ซึ่งหากเป็นกรณีที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ ก็ควรชดใช้ค่าชดเชยและค่าเสียหายโอกาสอย่างเป็นธรรมและเร่งด่วน นอกจากนี้ การทำงานของหน่วยราชการต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้อง ควรดำเนินการด้วยความเร่งรีบ โดยควรคำนึงถึงความเดือดร้อนของประชาชนเป็นสำคัญ ในกรณีของยายไฮ หากหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง คำนึงถึงความเดือนร้อนของชาวบ้าน ยายไฮคงไม่ต้องอุทิศชีวิตของตนค่อนชีวิตในการต่อสู้เพื่อความเป็นธรรม การต่อสู้ของยายไฮเป็นการต่อสู้ที่ตรงไปตรงมาปราศจากวาระซ่อนเร้น ทำให้ย้อนคิดไปว่า การต่อสู้หลาย ๆ เรื่องที่มีอยู่ในปัจจุบัน จะเป็นการต่อสู้ที่ตรงไปตรงมาอย่างยายไฮหรือไม่ หรือว่ามีวาระซ่อนเร้นที่ไม่เปิดเผยกันแน่
